Świat Cebul Blog

Topinambur (Helianthus tuberosus) znany również jako słonecznik bulwiasty to wysoka bylina należąca do rodziny Astrowatych (Asteraceae) wytwarzająca smaczne i zdrowe podziemne bulwy przypominające ziemniaki, które zależnie od odmiany mogą mieć biały, żółty, różowy, czerwony lub fioletowy kolor z białym lub żółtym miąższem. Topinambur został rozpowszechniony na całym świecie jako roślina jadalna, pastewna i ozdobna. Nie jest rośliną wymagającą dlatego dobrze rośnie niemal w każdych warunkach.

Topinambur pochodzi z Ameryki Północnej, gdzie od dawna uprawiali go Indianie. Pierwsze bulwy tej cenionej choć zapomnianej u nas rośliny trafiły do Francji i Anglii na początku XVII w. i szybko rozprzestrzeniły się po całej Europie jednak już wiek później zostały niemal wyparte z uprawy przez ziemniaki spadając do rangi rośliny pastewnej. Współcześnie bulwy topinamburu traktowane są jako dość ekskluzywne i rzadko spotykane warzywo, które jednak warto wprowadzić do codziennej diety.

Roślina może osiągać od 1 do 2 m wysokości. Wytwarza silne łodygi pokryte białymi włoskami z których wyrastają duże, jajowate lub lancetowate liście o piłkowanych brzegach. Liście pokryte są szorstkimi włoskami. Kwiaty tej rośliny są charakterystyczne dla rodziny astrowatych i składają się z kwiatów języczkowych i rurkowych. Owocem jest niełupka.

UPRAWA

Topinambur dobrze sprawdza się na każdej glebie, ma podobne wymagania do ziemniaków. Najlepsze zbiory można osiągnąć sadząc bulwy na glebach żyznych, głębokich, średnio wilgotnych i przewiewnych. Mniejsze plony daje na glebach gliniastych. W naszym klimacie topinambur jest w pełni mrozoodporny i bardzo dobrze zimuje. Aby uzyskać jak najlepsze zbiory najlepiej uprawiać o na jednym stanowisku nie dłużej niż 3 lata z rzędu. Na obsadzenie 1 m2 uprawy potrzeba około 15 bulw topinambura, z którego wyrasta około 10 bulw.

Słonecznik bulwiasty rozmnaża się wegetatywnie poprzez bulwy. Sadzi się go podobnie jak ziemniaki dzieląc bulwy na kawałki o 2-3 oczkach. Bulwy wysadzamy wiosną po ustąpieniu przymrozków i przysypujemy około 10 cm warstwą ziemi lub jesienią na głębokości ok 15 cm. Między roślinami należy zachować co najmniej 30 cm odstępu. Jeśli zależy nam na dużych zbiorach zaleca się podsypywanie ziemią nasad łodyg topinambura co poprawia stabilność roślin. Warto też skracać rośliny do ok 1,5 m wysokości. Duży wpływ na plony ma też usuwanie pąków kwiatowych, które tylko osłabiają roślinę. W czasie suszy należy dodatkowo podlewać rośliny. Topinambur ma również spore walory ozdobne, silny wzrost, efektowne kwiaty i długi okres kwitnienia nieprzerwanie od lipca do pierwszych przymrozków sprawiają, że roślinę tę często można spotkać w naszych ogrodach. Nadaje się na obwódki na granicach ogrodów ze względu na gęsty i wysoki pokrój tworząc osłonę od wiatru. Obecnie topinambur najczęściej stosowany jest w leśnictwie gdzie wykorzystuje się go do obsadzania niewielkich poletek z myślą o dokarmianiu zwierzyny leśnej takiej jak sarny, dziki, jelenie czy bażanty.

NAWOŻENIE

Stanowisko na którym ma rosnąć topinambur powinno zostać odchwaszczone, przekopane nawiezione nawozem organicznym lub zielonym. W czasie wegetacji można stosować nawozy mineralne o dużej zawartości potasu.

ZBIORY

Bulwy topinamburu można zbierać zarówno jesienią do pierwszych przymrozków jak i wiosną od marca do czerwca lub wykopywać stopniowo w miarę potrzeb. Bulwy słonecznika bulwiastego można przechowywać nawet do 5 miesięcy, ważne jednak aby miały odpowiednią wilgotność. Najlepiej przechowywać je w chłodnym miejscu przykryte mieszaniną piasku i torfu. Nieumyte bulwy można również przechowywać w lodówce do 2 tygodni.

WŁAŚCIWOŚCI

Topinambur w przeciwieństwie do ziemniaków nie zawiera skrobi lecz nawet do 19 % inuliny, która przekształca się w organizmie w cukier prosty – fruktozę – dobrze tolerowaną przez diabetyków.

Topinambur ma sporo właściwości prozdrowotnych dlatego wykorzystywany jest do produkcji leków jednak najlepsze działanie zdrowotne wykazuje spożywanie świeżych bulw słonecznika bulwiastego lub jego przetworów. Świetnie oczyszcza organizm i przyspieszając przemianę materii. Chroni wątrobę oraz wspiera drogi moczowe w walce z zakażeniami. Ze względu na swoje właściwości ma szczególną wartość dla ludzi po chemioterapii i diabetyków.

Spożywanie topinambura wpływa na gospodarkę węglowodanową i tłuszczową przyspieszając przemianę tych składników w organizmie, obniża poziom cholesterolu, obniża ciśnienie, wpływa pozytywnie na pracę nerek, poprawia obraz krwi. Stanowi wspaniały probiotyk. Zawiera dużo błonnika przez co wspomaga pracę jelit i zapobiega zaparciom. Z bulw słonecznika wyizolowano białko, które ma wykazuje działanie antynowotworowe, wykazuje też skuteczne działanie w profilaktyce schorzeń prostaty. Oprócz bulw lecznicze działanie wykazują również kwiatostany, z których napary pomagają w dolegliwościach ze strony przewodu pokarmowego.

Bulwy topinambura są bogatym źródłem potasu, żelaza oraz tiaminy przy tym nie zawierają tłuszczu ani cholesterolu.

Topinambur stosuje się też często jako roślinę pastewną, zarówno bulwy jak i zielona masa mogą być stosowane jako pokarm dla bydła, trzody chlewnej, koni i owiec.

WALORY SMAKOWE

Bulwy topinamburu mają słodki lekko orzechowy smak, który porównywany jest do smaku orzechów brazylijskich i karczochów. Na świecie jest to ceniona roślina nie tylko za właściwości zdrowotne ale i walory smakowe. Bulwy topinamburu nadają się do gotowania, smażenia, pieczenie oraz spożywania na surowo. Obrane bulwy należ wkładać do wody zakwaszonej sokiem z cytryną lub octem by nie ściemniały. W sprzedaży dostępne są obecnie świeże bulwy topinamburów oraz jego przetwory np. soki, chipsy, kiszonki. Jedna bulwa topinambura zawiera średnio około 9,6 g inuliny co stanowi dzienną dawkę terapeutyczną, wpływającą na wzrost bifidobacterii w jelitach i regulacji zaburzeń układu metabolicznego i krwionośnego. Bulwy słonecznika bulwiastego nazywane są cytrusami północy, pokrojone w plasterki nadają się do herbaty jako zamiennik cytryny.

UWAGI

Topinambur jest rośliną mało wymagającą i dobrze rośnie niemal w każdych warunkach, łatwo rozmnaża się poprzez podziemne bulwy ale też pozostałości pędów. Z tego względu łatwo dziczeje i szybko się rozrasta co należy mieć na uwadze rozpoczynając uprawę tej wartościowej rośliny.

Ciemierniki (Helleborus) to roślina pochodząca z rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae), która wyróżnia się nietypowym terminem kwitnienia przypadającym na zimę, kiedy większość roślin jest w stanie spoczynku a w ogrodzie leży śnieg.

Helleborus, fot. Pinterest

Ciemierniki należą do roślin trujących. Glikozydy zawarte w roślinach czyli helleboryna i helleborydyna wykorzystywane są do produkcji leków ale bezpośrednie spożycie fragmentów roślin grozi zatruciem a kontakt ze skórą może powodować powstawanie pęcherzy. Prace przy ciemiernikach należy bezwzględnie wykonywać w rękawicach ochronnych.

Jedną z najbardziej znanych odmian ciemiernika, która zakwita zimą jest ciemiernik biały (helleborus niger) zwany też Różą Bożego Narodzenia. Dużą popularnością cieszą się również ciemierniki ogrodowe, które są mieszańcami otrzymanymi w drodze krzyżowania. Kwiaty ciemierników długo utrzymują trwałość dlatego doskonale sprawdzają się na kwiat cięty, w wazonie utrzymują świeżość nawet do 2 tygodni.

Okres kwitnienia ciemierników rozpoczyna się w połowie zimy i może trwać aż do późnej wiosny. Termin kwitnienia tych roślin uzależniony jest nie tylko od indywidualnych cech gatunku ale w dużej mierze od warunków atmosferycznych i nasłonecznienia. Czym więcej słońca jesienią tym wcześniej pojawiają się pąki. Kwiaty o kubełkowatym lub talerzykowatym kształcie wybarwiają się od białego, poprzez zieleń, róż, czerwień aż do purpury w zależności od odmiany. Wyrastają na sztywnych pędach. Kwiaty w zależności od odmiany mogą być pojedyncze, półpełne lub pełne o 5 płatkach. Liście podzielone są na 3 do 7 owalnych i lancetowatych listków osiągających do 20 cm długości. W zależności od gatunku i odmiany mogą osiągać nawet 70 cm wysokości. Liście są zwykle zimozielone co zwiększa atrakcyjność roślin.

Ciemierniki pięknie prezentują się posadzone w grupach między krzewami lub pod drzewami, świetnie sprawdzają się jako rośliny doniczkowe zdobiące balkony lub tarasy a podpędzone mieszkania zimą. Mniejsze gatunki mogą rosnąć również na skalniakach.

UPRAWA

Ciemierniki wymagają miejsc ciepłych, zacisznych i osłoniętych przed wiatrem. Stanowisko powinno być cieniste lub w półcieniu. Dobrymi pomysłem jest sadzenie ciemierników pod krzewami i drzewami liściastymi, które zimą przepuszczają dużo światła i podobnie jak ciemierniki lubią podłoże zawierające spora dawkę wapnia. Kiepskim pomysłem jest sadzenie ciemierników pod iglakami, które blokują bylinom dostęp do światła i lepiej rosną na kwaśnym podłożu. Rośliny te najlepiej rosną na glebie żyznej, gliniastej i wapiennej o odczynie obojętnym do zasadowego. Tylko niektóre odmiany rosną na glebach kwaśnych. Wymagają umiarkowanej ale stałej wilgotności podłoża szczególnie latem kiedy zawiązują pąki.

Sadzonka ciemiernika, foto. Tesselaar

Rośliny sadzi się dosyć płytko, rośliny posadzone zbyt głęboko mogą kwitnąć dopiero po kilku latach. Ciemierniki można sadzić samodzielnie w rozstawie co 40-50 cm lub w towarzystwie innych bylin. Ciemierniki nie należą do bardzo wymagających roślin, należy je zasilać nie więcej niż raz w roku nawozem wieloskładnikowym, najlepiej robić to wczesną wiosną lub jesienią dobrze przekompostowanym obornikiem. Przed porą kwitnięcia warto usunąć z rośliny stare liście, dzięki temu młode pędy będą miały dostęp do większej ilości światła. Ciemierniki nie lubią przesadzania i potrzebują sporo czasu by zaaklimatyzować się w nowym miejscu. W początkowym okresie rosną słabo by po kilku latach ukazać pełnię swoich możliwości. Są roślinami długowiecznymi a na jednym stanowisku mogą rosnąć dłużej niż 10 lat. Ciemierniki są roślinami mrozoodpornymi ale niektóre gatunki, szczególnie ciemiernik ogrodowy słabo znoszą mroźne zimowe wiatry dlatego stanowisko na którym rosną warto zabezpieczyć warstwą stroiszu, liści lub agrowłókniną.

ROZMNAŻANIE

Odmiany ogrodowe ciemierników rozmnaża się tylko wegetatywnie czyli przez podział karp w maju, zaraz po zakończeniu okresu kwitnienia lub pod koniec lata między sierpniem a wrześniem. W tym okresie rośliny mają duże, ciemnozielone liście. Dzielić należy tylko duże, dobrze rozrośnięte karpy uzyskując po podziale nie więcej niż 2-3 sadzonki posiadające przynajmniej 2-3 pączki i minimum 3-5 liści. Karpy należy wysadzić do doniczek a po roku gdy dobrze się ukorzenią i rozrosną wysadzić na miejsce stałe. Ciemierniki ogrodowe zawiązują nasiona ale nie ma gwarancji, że powtórzą cechy rośliny matecznej.

Nasiona ciemiernika, fot. Pinterest

Gatunki ciemierników z łatwością można rozmnażać również z nasion zbieranych od maja do czerwca. Nasiona należy wysiać zaraz po zebraniu (gdyż szybko tracą zdolność do kiełkowania) do doniczek zadołowanych bezpośrednio do gruntu lub bezpośrednio na miejsce stałe. Podłoże powinno być stale wilgotne. Nasiona kiełkują dopiero po około 10 miesiącach, wiosną następnego roku. Rośliny wysiewane z nasion zakwitają najwcześniej po 3-4 latach. W warunkach naturalnych kwiaty zapylane są przez owady, głównie pszczoły. Nasiona rozsiewane są u części gatunków przez mrówki.

ROŚLINY LECZNICZE

Ciemiernik purpurowy niegdyś stosowany był na terenie Bieszczad i na Słowacji w medycynie ludowej w dolegliwościach nasercowych. Ciemiernik kaukaski (sprzedawany pod rosyjską nazwą moroznik) jest wykorzystywany jako lek oczyszczający organizm i wspomagający przy odchudzaniu.

Ze względu na silne własności trujące stosowanie ciemiernika lub jego preparatów dopuszczalne jest tylko pod kontrolą lekarza.

We współczesnej medycynie do produkcji leków wykorzystywane są glikozydy zawarte w ciemiernikach, są to helleboryna i helleborydyna.

GATUNKI

Do rodzaju ciemiernik (Helleborus) należy około 20 gatunków, które pochodzą głównie z Europy i Azji Mniejszej.

Ciemiernik biały (Helleborus niger) to najczęściej uprawiany w Polsce gatunek. Zwany jest również Różą Bożego Narodzenia. Dorasta do wysokości ok 30 cm. Należy do roślin zimozielonych. Nazwa gatunku niger pochodzi od koloru korzeni, które są ciemne. Kwiaty tego gatunku mają kolor biały, z czasem przebarwiają się na zielonkawo lub różowo. Kwiaty pojawiają się wczesną wiosną i kwitną do kwietnia a nawet do maja. Jest to jedyna odmiana u której kwiaty mogą pojawić się późną jesienią lub zimą jeśli nie ma silnych mrozów a dni są słoneczne. Gatunek wymaga gleb próchnicznych i przepuszczalnej. Bardzo źle znosi uszkodzenia korzeni dlatego nie należy go zbyt często przesadzać. Latem wokół rośliny mogą pojawiać się młode siewki, które wyrosły z niezebranych zeszłorocznych nasion.

Ciemiernik biały (Helleborus niger), fot. Pinterest

Ciemiernik cuchnący (Helleborus foetidus) jest gatunkiem zimozielonym. Pochodzi z półudniowo-zachodniej Europy. Jest to jeden z wyższych gatunków, który osiąga nawet 50 cm wysokości. Kwiaty zebrane są w szczytowe wiechy maja kulisty i dzwonkowaty kształt jasnozieloną barwę. Brzeg kwiatów wybarwia się na purpurowo. Gatunek ten kwitnie od lutego do czerwca, po okresie kwitnienia zachowuje dekoracyjność aż do czasu dojrzewania nasion czyli do połowy lata.. Roślina nie ma dużych wymagań, świetnie sprawdza się w nasadzeniach naturalistycznych. Często rozsiewa się samoczynnie. Suche kłącza ciemiernika cuchnącego mają specyficzny, drażniący dla ludzi zapach od którego wywodzi się nazwa gatunku. Jest to gatunek najłatwiejszy w uprawie.

Ciemiernik cuchnący (Helleborus foetidus) fot. Pinterest

Ciemiernik czerwieniejący, rdzawoczerwony (Helleborus atrorubens) to gatunek pochodzący z Bałkanów. Jest to niski gatunek osiągający ok 20 cm wysokości. Liście i pędy sezonowo przebarwiają się na czerwono. Purpurowe kwiaty rozkwitają późną zimą i stanowią ozdobę aż do kwietnia a nawet maja.

Ciemiernik czerwieniejący, rdzawoczerwony (Helleborus atrorubens), fot. Pinterest

Ciemiernik korsykański (Helleborus argutifolius, Helleborus corsicus) osiąga wysokość do 50 cm. Gatunek dobrze sprawdza się na stanowiskach słonecznych ale najlepiej rośnie w półcieniu na umiarkowanie wilgotnym podłożu. Wymaga podłoża próchnicznego, przepuszczalnego i wapiennego. Ciemiernik korsykański jest rośliną mrozoodporna ale słabo znosi mroźne zimowe wiatry, należy sadzić go na stanowiskach osłoniętych a jesienią warto przykryć warstwą gałązek. W łagodne zimy liście ciemiernika korsykańskiego nie opadają i pozostają zielone aż do wiosny. Gatunek zakwita w lutym i kwitnie do kwietnia.

Ciemiernik korsykański (Helleborus argutifolius, Helleborus corsicus) fot. Pinterest

Ciemiernik wschodni (Helleborus orientalis) to roślina pochodząca z Turcji, Bułgarii, Grecji i Kaukazu. Ma zimozielone, dłoniaste liście, które mogą dorastać do 45 cm średnicy i 50 cm wysokości. Kwiaty mogą mięć średnicę nawet 7 cm. Pąki zwisające, potem wyprostowane mają barwę jasnoróżową czerwona lub białą w odcieniach. Zależnie od warunków atmosferycznych zakwita zimą lub wczesną wiosną, kwiaty najczęściej pojawiają się w marcu i kwitną aż do maja.

Ciemiernik wschodni (Helleborus orientalis) fot. Pinterest

Ciemiernik ogrodowy (Helleborus x hybridus) to najciekawszy gatunek ciemiernika, ma bardzo wiele odmian, których kwiaty wybarwiają się na wiele różnych barw od białej, poprzez zieloną, żółtą, różową, czerwoną aż do purpurowej. Ciemiernik ogrodowy to zbiorowa nazwa dla mieszańców powstałych w wyniku krzyżowania dzikich gatunków ciemierników. Kwiaty często są nakrapiane, mogą być pojedyncze lub podwójne. Ciemiernik ogrodowy jest bardzo popularny w ogrodach w całej Europie. Dobrze radzi sobie w polskich ogrodach ale w mroźne zimy może wymarzać dlatego wymaga jesienią okrycia warstwą gałązek lub agrowłókniną.

Ciemiernik ogrodowy 'Amethyst Gem' (Helleborus x hybridus), fot. Pinterest

Ciemiernik ogrodowy 'Swirling Skirt' (Helleborus x hybridus), fot. Pinterest

Ciemiernik ogrodowy 'Double Yellow' (Helleborus x hybridus), fot. Pinterest

Ciemiernik ogrodowy 'Bosvigo Doubles' (Helleborus x hybridus), fot. Pinterest

Ciemiernik ogrodowy 'Onyx Odyssey' (Helleborus x hybridus), fot. Pinterest

Ciemiernik zielony (Helleborus viridis) oraz ciemiernik czerwonawy, purpurowy (Helleborus purpurascens) to dwa gatunki ciemierników, które rosną dziko w Polce. Pierwszy gatunek rośnie w Sudetach, drugi w Bieszczadach. Obydwa gatunki są pod ścisłą ochroną.

Ciemiernik zielony (Helleborus viridis), fot. Wikipedia

Ciemiernik czerwonawy, purpurowy (Helleborus purpurascens) fot. Pinterest

Ciemiernik abchaski (Helleborus abchasicus) roślina pochodząca z Abchazji, tworzy gęste kępy dorastające do wysokości 45 cm wysokości. Liście tego gatunku są błyszczące i ciemnozielone. Kwitnie obficie od połowy zimy do kwietnia. Kwiaty są duże, w kolorze ciemnoróżowym z purpurowymi plamami zagęszczającymi się do wnętrza kwiatu, pylniki żółte. Kwiaty mają kielichowaty kształt.

Ciemiernik abchaski (Helleborus abchasicus), fot. The Aspring Gardener

Ciemiernik błękitnawy (Helleborus lividus) to gatunek dorastający do 40-50 cm. Kwiaty rozkwitają zwykle w marcu i utrzymują się aż do maja. Mogą rosnąć w słońcu ale lepiej sprawdzają się na stanowiskach półcienistych. Gatunek zimozielony, odporny na mróz do -29 st. C

Ciemiernik błękitnawy (Helleborus lividus), fot. Colston Burrel

Ciemiernik gajowy (Helleborus dumetorum waldst. & Kit.) jest gatunkiem dorastającym do 45 cm wysokości. Kwitnie od lutego do marca. Kwiaty nie mają zapachu, są w kolorze żółtozielonym lub jasnozielonym. Gatunek ten jest rzadko uprawiany w ogrodach, łatwo dziczeje.